Mùa cúm 2018, một đe dọa - Tác giả Việt Nguyên

Cuối mùa Đông, trời đất thay đổi, từ trận bão lụt Harvey bốn tháng trước, nay trời Houston lạnh cóng với tuyết đổ về giữa Tháng Giêng. Mỗi ngày vào phòng cấp cứu làm việc, phòng không đủ chỗ cho số bệnh nhân gia tăng, bệnh viện không đủ giường, bệnh nhân phải nằm chờ ở hành lang, bác sĩ và y tá phải xem bệnh nhân ở phòng đợi, xe cứu thương liên tục chở người bệnh đến từ các viện dưỡng lão.

Bệnh cúm cuối năm 2017 đầu năm 2018 đã tăng số bệnh nhân tới phòng cấp cứu tại các bệnh viện Houston. Cơ Quan Kiểm Soát Bệnh CDC ở Atlanta báo động mùa cúm năm nay nặng nhất trong hơn một thập niên qua. Bệnh viện trên toàn nước Mỹ từ cuối năm 2017 đến đầu năm 2018 đang phải đối phó với bệnh cúm có nguy cơ thành dịch cúm. Trong đầu tuần Tháng Giêng, số bệnh nhân nhập viện vì cúm trung bình 22.7 trên 100,000 bệnh nhân, con số gấp đôi so với tuần lễ cuối năm 2017.

Ngày 16 Tháng Giêng, Bác Sĩ Dan Jernigan, giám đốc cúm của CDC, phải họp báo về bệnh cúm, bệnh có thể còn kéo dài trong nhiều tuần. Cơn bệnh nguy hiểm khiến cơ quan CDC phải ngưng buổi họp báo động về hiểm họa nguyên tử để báo động về vi khuẩn cúm.

Mùa cúm lan tràn khắp nước Mỹ đã gây ra ít nhất là 2,500 cái chết kể cả 20 trẻ em. Ở California các phòng cấp cứu cũng bận rộn với 12,000 bệnh nhân thử nghiệm cúm dương tính. Texas và Florida là hai tiểu bang đang đối đầu với bệnh cúm nặng, khi có đến 216 người chết ở Florida. Bệnh viện Nhi Đồng ở Houston từ đầu Tháng Giêng đã chữa 468 trường hợp. Cơ quan CDC cho biết trên toàn quốc có 339,598 bệnh nhân đi khám vì cúm.

Năm nay cúm nguy hiểm vì vi khuẩn cúm là loại H3N2, một vi khuẩn biến đổi mỗi năm, vi khuẩn rất độc gây nhiều biến chứng. Cúm thường gây biến chứng trên trẻ em và người già nhưng năm nay có nhiều người trẻ đã chết vì cúm. Một phụ nữ 40 tuổi khỏe mạnh chuyên chạy marathon ở California và một thanh niên trẻ 21 tuổi tập thể dục thể thao mỗi ngày với thân hình lực sĩ ở Pittsburg đã lăn đùng ra chết sau hai ngày bị cúm do biến chứng sốc nhiễm trùng máu.

Vi khuẩn H3N2 nguy hiểm vì ít gặp, bệnh nhân vì vậy có miễn nhiễm kém đối với vi khuẩn hiếm. Thuốc chủng nay chỉ hiệu nghiệm 30%, ở Úc tỉ lệ 10%, vì hầu hết thuốc chủng năm nay ủ thay vì cấy trong trứng nên vi khuẩn có thì giờ và cơ hội để biến đổi.

Cấu trúc vi khuẩn lần đầu được nhìn thấy vào năm 1943 khi kính hiển vi điện tử ra đời, kích thước 0.1 micron bằng 1/10 đến 1/20 kích thước con vi trùng gây bệnh viêm phổi. Vi khuẩn là một túi chất đạm (protein) + mỡ + nucleic acid, vi khuẩn cúm có 8 dây RNA, chúng tự chép lại các RNA, có hai loại protein.

Haemagglutinin là cột sống để vi khuẩn chui vào tế bào, còn Neuraminidase sau đó như là con trâu phá vỡ tế bào. Hai loại kháng nguyên này được tế bào nhận diện tạo ra kháng thể. Cúm được đặt tên tùy vào H hay N. Cúm gây ra do ba loại vi khuẩn, hai loại A: H1N1 loại cúm heo năm 2009 và H3N2 loại flu hiện nay đến từ Nam Bán Cầu nên báo lá cải đặt tên là cúm Úc. H3N2 đa số gây bệnh trên người già cơ thể yếu. Một loại thứ ba, loại B gây bệnh trẻ em nặng hơn là người lớn.

Năm 1933, con chồn sương (Ferret) hắt xì mũi vào mặt khoa học gia Wilson Smith, viện nghiên cứu Mill Hill ở Luân Đôn, khiến ông bị cúm. Viết trên báo y khoa Lancet, ông tả lại trường hợp đầu tiên bệnh cúm truyền từ thú qua người.

Năm 1936, thuốc chủng ngừa được nhà vi trùng học người Nga A.A Smorodintseff chế ra, chích vi khuẩn loại nhẹ vào người. Các loại thuốc chủng ngừa cúm hiện nay tương tự như loại này. Thuốc chủng ngừa cúm làm giảm bệnh dịch nhưng không loại bỏ được hẳn sự nguy hiểm.

Hai loại cúm H và N luôn luôn biến đổi, có thể trốn trong thú vật trong một thời gian lâu, có nhiều thú không bị bệnh cúm. Cúm truyền từ thú qua người là chìa khóa của dịch. Một yếu tố độc khác của vi khuẩn là khả năng biến đổi của kháng nguyên (Antigen). Thú vật chứa vi khuẩn cúm thay đổi kháng nguyên thường xuyên.

Vào thế kỷ 20, dịch cúm đi theo kháng nguyên Haemagglutinin: H1 năm 1918, H2 năm 1957, H3 năm 1968. Hai ngàn năm trước, vi khuẩn nằm trong ruột ngựa. Còn thời đại hiện nay, vi khuẩn nằm trong đường tiêu hóa của chim và heo. Năm 2007, dịch cúm khỉ lây nhưng nhẹ hơn các dịch cúm khác. Năm 1957 dịch cúm Á Châu, 1968-1969 dịch cúm Hồng Kông giết hơn một triệu người trên toàn thế giới.

Người bị cúm có những triệu chứng: sốt cao 40 độ, đổ mồ hôi, nhức đầu, đau nhức mình mẩy, ho, khó thở. Vi khuẩn xâm nhập vào tế bào đường hô hấp, các tế bào giúp vi khuẩn sinh sản, phản ứng với vi khuẩn làm đường hô hấp viêm, sưng, ho, nhảy mũi, càng ho càng làm vi khuẩn nhảy qua người khác.

Khi bị vi khuẩn xâm nhập, cơ thể yếu khiến vi trùng có cơ hội sinh sôi nảy nở. Phổi bị viêm do đủ loại vi trùng như vi trùng viêm phổi Pneumococcus. Viêm phổi khiến người già và trẻ em bị bệnh nặng hơn là do chính vi khuẩn cúm gây ra. Biến chứng nguy hiểm nhất là sốc nhiễm trùng máu (septic shock) đã giết những người trẻ. Người bệnh với cơn sốt cao, không ăn, không uống được, không đi tiểu hay đi tiểu ít, khó thở, tim đập nhanh, lơ mơ rồi hôn mê bất tỉnh là những người bị mất nước và sốc nhiễm trùng máu phải gọi xe cứu thương chở ngay đến bệnh viện. Truyền nước biển và trụ sinh qua đường tĩnh mạch kịp thời sẽ cứu sống người bệnh.

Định bệnh cúm dễ, thử nghiệm quẹt bông gòn qua lỗ mũi có kết quả trong 20-30 phút. Nếu kết quả dương tính thuốc Tamiflu trong năm ngày sẽ chặn được cúm. Chủng ngừa vào mỗi Tháng Mười để bảo vệ những người dễ bị bệnh: người già và em bé miễn nhiễm yếu. Chủng ngừa ở những người trẻ tuổi giúp tăng miễn nhiễm, không bị bệnh, không truyền bệnh cúm cho người khác vào mỗi mùa Thu. Khoảng 1/4 dân số vẫn không chịu chích ngừa cúm. Hiện đang là Tháng Giêng, nhưng vì cơn dịch cúm nên cơ quan y tế thấy vẫn chưa phải là trễ để chích ngừa cúm.

Năm nay là 100 năm kỷ niệm dịch cúm lớn nhất trong lịch sử, dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 với 500 triệu người bệnh, 1/3 dân số toàn cầu thời ấy, số tử vong từ 50 đến 100 triệu. Gọi là cúm Tây Ban Nha nhưng tử vong của dân Á Châu gấp ba lần dân Âu Châu. Dịch cúm đã gây ảnh hưởng lên dân số toàn cầu.

Ông nội của Tổng Thống Donald Trump, Friedrich Trump chết vì dịch cúm ở Nữu Ước năm 1918, năm ấy ông 49 tuổi, vào thời ấy 49 là thọ (cũng như Tổng Thống Trump 71 tuổi bình thường so với tuổi thọ ở Hoa Kỳ. Sức khỏe của ông cũng giống những người khác, cao mỡ cholesterol 233 so với 169 năm ngoái, mỡ xấu LDL 133 cao, uống crestor 10 mg, cần phải tập thể dục. Bác sĩ của ông không đo vòng bụng, dùng số BMI thay vì BVI chính xác hơn. CT scan cho thấy động mạch vành ở tim bị đóng vôi không thể gọi là sức khỏe tuyệt vời, có thể bị lên cơn đau tim. Các thử nghiệm về nhận thức [Cognitive health exam] Montreal mất 10 phút là thử nghiệm cho các người già gồm các câu hỏi như ông đang ở đâu, khi nào, ngày nào, năm nào, nhận định hình các con thú… Thử nghiệm này không phải là thử nghiệm về thần kinh tâm trí).

Dịch cúm 1918, theo sách của bà Laura Spinney, đã thay đổi dân số nhanh hơn các yếu tố khác từ sau bệnh dịch hạch. Trận dịch đã thay đổi bộ mặt Thế Chiến Thứ Nhất và đưa đến Thế Chiến Thứ Hai, đẩy Ấn Độ gần đến nền độc lập, Nam Phi đến kỳ thị chủng tộc, Thụy Sĩ gần đến nội chiến. Dịch cúm đã giúp các nước thành lập nền y tế công cộng, y tế cho mọi người, cũng như yêu thể dục thể thao và yêu thiên nhiên hơn.

Năm 1918, lính Hoa Kỳ chết vì cúm nhiều hơn là vì Thế Chiến Thứ Nhất, ho dưới hầm trú, ho trên máy bay trên đường qua Âu Châu cũng như qua đường xe hỏa và tàu thủy khiến cúm lan tràn trong quân đội.

An ninh, dinh dưỡng và kinh tế bất quân bình cũng từ bệnh cúm. Dân số Ấn Độ chết 6%, Fiji 5%, Tonga 10%, West Somoa 20%, dân da đỏ Alaska Inuit 25 đến 50%. Nhật và Nam Hàn bị cúm cùng tỉ lệ nhưng dân Nam Hàn chết gấp đôi đa số vì thiếu dinh dưỡng hơn người Nhật. Ở Hoa Kỳ, số người Ý chết ở Nữu Ứớc nhiều vì di dân nghèo, sống chung đụng chật hẹp trong các chung cư.

Đa số nạn nhân cúm là trẻ em, tỉ lệ chết gấp đôi người già, riêng trong trận cúm Tây Ban Nha nạn nhân đa số từ 20 đến 40 tuổi. Phụ nữ đang có thai dễ bị biến chứng hơn các bệnh nhân khác. Dịch cúm năm 1918 được đặt tên là cúm Tây Ban Nha vì Tháng Năm, 1918, từ vua đến thủ tướng và toàn thể nội các Tây Ban Nha đều bị cúm. Cúm cũng có không khí chính trị các bác sĩ Pháp gọi là bệnh 11, người Senegal gọi là cúm Ba Tây, người Ba Tây đổ tội cho người Đức, người Ba Lan gọi là cúm Cộng Sản Bolshevik, còn dân Ba Tư đổ tội cho người Anh đang đô hộ Trung Đông. Nguồn gốc cúm năm ấy xuất phát từ ba nơi: trại gà Kansas ở Mỹ, trại lính ở Bắc nước Pháp và vùng Sơn Tây ở Trung Hoa.

Dịch cúm năm 1918 bắt đầu ngày 4 Tháng Ba từ anh đầu bếp quân đội Mỹ Albert Gilchell ở trại Funston Kansas, anh bị sốt nhừ tử trong vài ngày lây sang hàng trăm lính. Đến 15 Tháng Tư, ở Mặt Trận Miền Tây, 3/4 lính Pháp bị bệnh, 1/2 lính Anh và 900,000 quân Đức cũng bị lây. Cuối Tháng Tư bệnh truyền qua Đông Nam Á, Tháng Năm qua Bắc Phi, Tháng Tám qua Boston (Mỹ), Sierra Leone (Tây Phi) và sau cùng là Brest (Pháp).

Thời ấy không có thuốc chống vi khuẩn Tamiflu, người bệnh chỉ uống Aspirin, Bayer Aspirin được dùng hàng tấn, người bị cúm đa số chết vì ngộ độc Aspirin như chảy máu bao tử. Bên Trung Hoa, dân trị cúm theo phương pháp cổ truyền: tắm hơi, xông, dược thảo và ma túy. Ở Ấn Độ, dân rảy bột và nước lên người bệnh. Ở Việt Nam, người bệnh được xông hơi và giác hơi.

Bệnh cúm 1918 đã gây biến chứng bệnh Parkinson lâu dài trên người lành bệnh.

Năm nay cơ quan CDC nghi cúm có thể thành dịch nặng như 100 năm trước. Vi khuẩn cúm H1N1 năm 1918 cực độc, vi khuẩn hiện nay được cất giữ canh gác cẩn thận trong cơ quan CDC Atlanta (năm 1951 nhà bệnh lý học Johan Hultin người Thụy Điển đi Alaska lấy vi khuẩn trong tế bào phổi từ mộ Brevig của dân Inuit bị cúm. Năm 1997 ông về lại Brevig lấy thêm vi khuẩn cúm).

Nếu vi khuẩn H1N1 năm 1918 không được canh gác cẩn thận, thoát ra ngoài, thì hậu quả cũng như bom nguyên tử, CDC tiên đoán sẽ có 30 triệu người chết vì cúm.