Chương 1: CIA sau đảo chánh ông Diệm

Một ngày sau ngày đảo chánh, ông Bùi Diễm, một chính trị gia gốc đảng Đại Việtcó nhiều quan hệ với CIA cho CIA biết các tướng đảo chánh sẵn sàng nghe lời khuyến cáo của CIA trong việc xây dựng chế độ mới. Nhưng đại sứ Cabot Lodgekhông muốn CIA quan hệ quá cận kề với các ông tướng.Thêm nữa, mới mấy ngày đầu, giữa tòa đại sứ Hoa Kỳ và tướng Minh đã có sự bất hòa.

Tòa đại sứ Mỹ yêu cầu trả tự do cho ông Trần Quốc Bửu, một lãnh tụNghiệp đoàn Lao công, nhưng ông Minh không đồng ý. Thủ tướng Nguyễn Ngọc Thơ, bạn của tướng Minh, can thiệp với ông Minh cũng không có kết quả.Ngày 4/11/63 do sự khẩn khoản của tướng Trần Văn Đôn, đại sứ Lodge chophép CIA thuyết trình tướng Minh về các chương trình “mật” CIA đang tiến hành,và CIA muốn nhân cơ hội này cố vấn tướng Minh về một số vấn đề chính trị. Nhưng đại sứ Lodge chỉ cho phép CIA cố vấn trong lĩnh vực tình báo và an ninhthôi. Trưởng cơ sở tạm thời của CIA ở Sài gòn là David Smith sau này nhớ lại việc này cho rằng sự hạn chế của đại sứ Lodge đã làm mất một cơ hội tốt cho CIA giúp chính quyền quân nhân đặt một nền móng chính trị cho chế độ mới.

Theo các báo cáo hằng ngày CIA gởi về Tổng hành dinh CIA ở Langley (bangVirginia gần thủ đô Washington D.C.) thì sau đảo chánh không khí chính trị SàiGòn rất bấp bênh vì thiếu lãnh đạo. Tướng Dương Văn Minh có uy tín hơn cáctướng khác, nhưng chỉ đủ để giữ các ông tướng đảo chánh và các chính trị giangồi làm việc với nhau. CIA miêu tả tướng Minh như một quân nhân kín đáo và“đơn giản đến độ thơ ngây về chính trị” như ông Mohammad Naguib, tổng thốngđầu tiên của Ai Cập (6/1953-11/1954) . CIA đặt một câu hỏi giả tưởng: “Nếu tướng Minh là Naguib thì ai sẽ là Nasser (người lật đổ ông Nuguib và trở thànhtổng thống thứ nhì của Ai Cập) của ông Minh?” và câu hỏi đã trở thành sự thật.

Ngoài tướng Minh, CIA còn nhức đầu với tướng Tôn Thất Đính. Tướng Đính yêu cầu CIA cho đại tá Gilbert Layton về nước vì ông này là cố vấn của đại tá Lê Quang Tung. Trong khi đó Phó giám đốc CIA Richard Helms ngỏ ý muốn đại tá Lucien Conein, người liên lạc với hội đồng tướng lãnh trong vụ đảo chánh nên rời nước một thời gian, nhưng David Smith cho rằng Conein còn cần trongnhiệm vụ liên lạc và kềm chế các tướng lãnh tại Sài gòn.

Ngày 5/11/1963 WilliamColby, người phụ trách Cục Viễn Đông tại Langley đến Sài gòn và mở nhiều cuộc tiếp xúc chính trị với các tướng lãnh, một công tác đại tá Conein không đủkinh nghiệm để làm. Qua chuyến công tác ông Colby báo cáo về Langley rằng đại sứ Cabot Lodgemuốn chỉ huy mọi chuyện ở Sài gòn theo ý ông. Trước đây đại sứ Lodge đãthuyên chuyển John Richardson, trưởng cơ sở CIA ở Sài gòn và nay đang muốn vận động để thay tướng Paul Karkins, người cầm đầu phái bộ yểm trợ quân sựcủa Mỹ tại Việt Nam (MACV – Miilitary Assistance Command/Vietnam).

Richardson và tướng Paul Harkins đều muốn được tự do hơn trong lĩnh vựcchuyên môn của mình.Lúc này tướng Khánh bất mãn với các tướng đảo chánh. Tướng Khánh vốn làngười đầu tiên yêu cầu CIA nên sẵn sàng một kế hoạch đảo chánh ông Diệm,nhưng sau đó CIA chọn tướng Trần Văn Đôn làm người liên lạc chính.

William Colby sau khi gặp tướng Khánh ở Đà Lạt để nghe tướng Khánh tố cáo sự bất tài của các tướng đảo chánh báo cáo với Langley rằng tướng Khánh để một chùm“râu dê” và thề chỉ cạo râu sau khi tình hình tại Sài gòn sáng sủa hơn.Kể từ ngày tổng thống Kennedy nhậm chức cho đến khi bị ám sát tại Dallas(22/11/1963) lực lượng quân sự Hoa Kỳ tại Việt Nam tăng từ 875 người lên đến16.000 người.

Nhân viên dân sự kể cả nhân viên CIA cũng tăng theo đà tang quân số nhưng đã không làm cho tình hình miền Nam sáng sủa hơn. Tổng thốngJohnson thay Kennedy cương quyết giải quyết tình trạng bế tắc. Cuối tháng12/1963 ông gởi một phái đoàn gồm bộ trưởng quốc phòng McNamara và giámđốc Trung ương tình báo John A. McCone đến Sài Gòn. 

Tổng thống Johnsonyêu cầu John McCone bổ nhiệm một nhân vật đủ trọng lượng để thay trưởng cơ sở CIA tại Sài Gòn John Richardson (đã rời Sài gòn và đang được Phó cơ sởDavid Smith tạm thời thay thế.) John McCone chọn Peer de Silva. Trước khiPeer de Silva rời Washington đi Sài gòn nhậm chức tổng thống Johnson mời ôngvào tòa Bạch ốc vào phút chót dặn dò rằng đừng quên năm tới (1964) là nămbầu cử tổng thống Hoa Kỳ. Tổng thống Johnson không muốn thấy tòa đại sứ vàcơ sở tình báo cứ chống báng nhau như giữa Lodge và Richardson. Ngày7/12/63 tổng thống Johnson điện cho đại sứ Lodge rằng ông muốn thấy một mốiquan hệ làm việc tốt giữa đại sứ và tân trưởng cơ sở.

Ngày 18/12/1963 phái đoàn McNamara đến Sài Gòn. CIA báo cáo Hội đồngQuân nhân bất lực vì chia rẽ và tham nhũng và lực lượng cộng sản mạnh hơntrước. McCone kết luận rằng tình hình sống còn của miền Nam rất mong manh và những gì được báo cáo về Washington những năm trước đây đều xa với sự thật.Trước tình hình đó các tướng vẫn không ngừng chia rẽ và hất cẳng nhau.

Giữa tháng 12/1963 tướng Dương Văn Minh thuyên chuyển tướng Nguyễn Khánh ra Vùng I chiến thuật ở Đà Nẵng. Đầu tháng 1/1964 tướng Minh tự phong làm TổngTư Lệnh quân đội. Hai tuần sau, CIA nhận được một báo cáo của Chỉ huytrưởng Lực lượng Đặc biệt (người thay đại tá Lê Quang Tung) rằng tướng TrầnVăn Đôn có thảo luận giải pháp trung lập hóa Nam Việt Nam với một giới chức người Pháp đang thăm viếng Sài gòn. Trước tin này CIA không động tỉnh gì vìvắng hai nhân vật chính yếu là Al Spera, nhân viên CIA liên lạc với tướng Khánh(và đã được tướng Khánh cho biết dự định đảo chánh) và Lucien Conein. AlSpera bị đổi về Mỹ vì tính tình nóng nảy khó làm việc với người khác. CònLucien Conein thì được bộ Ngoại giao triệu về Washington để tham khảo.Conein đề nghị nên phái cho mỗi vị tướng đảo chánh một cố vấn Hoa Kỳ làm việc trực tiếp dưới quyền đại sứ Mỹ. Đại sứ Lodge bác bỏ ý kiến này. Khi Peer de Silva đến Sài Gòn tướng Khánh muốn gặp để thông báo tin tức ôngcó về vụ các tướng âm mưu trung lập hóa miền Nam nhưng Peer de Silva chầnchừ chưa muốn gặp. Tướng Khánh bèn chuyển tin cho một người quen cũ là đạitá Jasper Wilson thuộc phái bộ MACV rằng chính phủ Pháp đang vận động trung lập miền Nam qua tướng Mai Hữu Xuân, vốn là một nhân vật tình báo của Pháp.

Cùng với các nguồn tin khác Peer de Siva báo cáo âm mưu trung lập về Washington. Ngày 29/1 tướng Khánh cho đại tá Wilson biết thêm rằng ngoàitướng Mai Hữu Xuân, hai tướng Trần Văn Đôn và Lê Văn Kim cũng theo phe trung lập và tướng Khánh cho biết sẽ dùng vũ lực để bẻ gảy âm mưu này. Đạisứ Lodge (khi được đại tá Wilson báo cáo) điện tin này về Washington và thông báo ngay cho tướng Harkins. Riêng Peer de Silva chỉ được thông báo sau khi CIA vặn hỏi tòa đại sứ mục đích của tướng Khánh khi gặp đại tá Wilson.

Vào lúc 3:15AM sáng ngày 30/1/64 đại tá Wilson từ bộ chỉ huy Lữ đoàn Dù thôngbáo tòa đại sứ rằng tướng Khánh cùng tướng Trần Thiện Khiêm sẽ làm đảochánh trong vòng vài giờ nữa để loại các tướng trung lập ra khỏi thành phầnchính phủ, và rằng tướng Minh đã được thông báo và đồng ý.

Cuộc đảo chánh(gọi là chỉnh lý) đã diễn ra như dự tính (của tướng Khánh và CIA?). Năm tướng trung lập Xuân, Kim, Đôn, Đính và Nguyễn Văn Vỹ bị bắt và được quản thúc tạigia tại Đà Lạt. Tướng Minh tạm thời được giữ lại ở chức vụ quốc trưởng.Sau chỉnh lý không lâu, CIA nhận ra rằng Khánh không có khả năng huy động quân đội và quần chúng đoàn kết lại để ngăn chận cộng sản, do đó CIA chuyển nỗ lực qua sự tuyển mộ và làm quen với các sĩ quan hay nhân viên dân sự cấpdưới, những người không tuyệt đối trung thành với Khánh để chuẩn bị thế hànhđộng về sau.

Một trong những sĩ quan đó là đại tá Không quân Nguyễn Cao Kỳ,vừa mới nhận chức Tư lệnh Không quân. CIA miêu tả Kỳ là một sĩ quan thích“bề ngoài” (flamboyant) nhưng có khả năng làm người khác theo mình(charismatic). Tháng 2/1964, Kỳ nói với Russ Miller, một nhân vật CIA đang viếng Sài Gòn rằng các sĩ quan trẻ cần được giao các chức vụ chỉ huy xứng đáng, nếukhông chế độ của tướng Khánh cũng sẽ có cùng số phận như chế độ DươngVăn Minh!

Người khác là tướng Nguyễn Văn Thiệu, Tổng Tham mưu trưởng liên quân. Thiệu là người kín đáo, âm thầm bổ nhiệm các sĩ quan gốc Đại Việt vào các chức vụ quan trọng và giải thích với David Smith rằng các sĩ quan này có kinh nghiệm và khả năng phá hủy tổ chức của cộng sản. Nhưng CIA biết rằng tướngThiệu muốn dùng các sĩ quan Đại Việt để âm mưu lật ông Khánh.Như từng làm đối với tướng Minh, Peer de Silva thuyết trình cho tướng Khánh các chương trình của CIA về bình định và tình báo.

Khánh đồng ý với chươngtrình bình định và ủy nhiệm phó thủ tướng Nguyễn Tôn Hoàn (Đại Việt) làm việc với CIA về chương trình bình định. Ông Nguyễn Tôn Hoàn có những quan hệ đặc biệt với CIA từ giữa thập niên 1950. Peer de Silva cho Khánh biết CIA cũng đang làm việc với các chính trị gia đối lập không cộng và khuyên tướng Khánhkhông nên lo ngại gì vì mục đích của CIA là nắm bắt không khí chính trị tại SàiGòn.

Cũng do yêu cầu của tướng Khánh, CIA huấn luyện toán vệ sĩ bảo vệtướng Khánh.Theo đánh giá của CIA tướng Khánh thông minh, năng động và có tài tổ chức, nhưng ông không làm được việc gì vì một phần do không khí chia rẽ tại Sài gòn,một phần vì “cái tôi” của ông quá lớn. Trong bối cảnh đó, Khánh – cũng như ôngDiệm và ông Minh – chỉ biết trông cậy vào sự ủng hộ của người Mỹ. Khánh yêu cầu CIA vạch một kế hoạch giúp Khánh đào tẩu trong trường hợp bị đảo chánh,trái lại CIA dùng ảnh hưởng bên cạnh Khánh để bảo đảm an ninh cho các tướng“Đà Lạt”.Bước vào mùa Xuân năm 1964 tình hình an ninh miền Nam xấu hơn.

Tướng Khánh và đại sứ Lodge cùng nhận định rằng, với tình hình này tướng Võ NguyênGiáp có thể xua quân sang vĩ tuyến 17 chiếm 5 tỉnh tại địa đầu miền Trung.Tướng Khánh đề nghị giải pháp “tiên hạ thủ vi cường” Hoa Kỳ nên tấn công ra Bắc trước để gỡ áp lực cho miền Nam. Khi McNamara đến thăm Sài Gòn lại vàogiữa tháng 5-1964, tướng Khánh nhắc lại đề nghị này, nhưng McNamara không“ừ hữ” gì .

McNamara chỉ nhấn mạnh với tướng Khánh rằng từ lúc ông Diệm bịlật đổ đến nay miền Nam mất thêm vào tay Việt Cộng 200 xã, tức 12% đất đai.Vào lúc này do áp lực của Hoa Kỳ, Khánh trả tự do cho 5 tướng Đà Lạt. Lucien Conein gặp các tướng Đà Lạt sau khi được trả tự do chỉ để nghe các tướng thanphiền và chỉ trích Khánh, ngoại trừ tướng Đôn nói ông có thể ủng hộ tướngKhánh (trong nỗ lực chống cộng sản).

Khánh có khả năng hơn tướng Minh, nhưng ít uy tín đối với sĩ quan hơn, và tìnhtrạng chia rẽ trong quân đội vào thời điểm này báo hiệu sự ra đi của Khánh vàođầu năm sau.Câu hỏi đối với CIA là: giúp tướng Minh, rồi giúp tướng Khánh, Hoa Kỳ có làmcho các tướng đoàn kết với nhau và có huy động được sự ủng hộ của quầnchúng miền Nam trong công cuộc chống Cộng không? Câu trả lời hình như là“không”.

Theo CIA , mọi nỗ lực của Hoa Kỳ đối với ông Ngô Đình Diệm trongnăm 1955, cũng như sau này đối với tướng Minh, tướng Khánh chỉ có kết quảkéo dài một tình trạng không tránh được là sụp đổ.