Trong tác phẩm “Việt Nam văn hóa sử cương”, phát hành năm 1938 của ông, sử gia Việt Nam Việt Nam Đào Duy Anh đã cố gắng thực hiện một điều mà không một học giả Việt Nam nào trước đó đã làm. Ông đã cố viết lịch sử của xã hội Việt Nam.
Đây là một việc rất khó thực hiện, vì như đã nêu trong cuốn sách của ông, tất cả văn bản sử liệu Việt Nam đã có đến thời điểm đó phần lớn chỉ viết về chính trị triều đại. Những tài liệu lịch sử đó đã không nói tới “người dân”, và do đó rất khó để viết về một xã hội Việt Nam trong quá khứ.
Ai là người Việt? Họ từ đâu đến? Chủng tộc của họ là gì? Những đặc tính của người Việt Nam / của chủng tộc Việt Nam là gì?
Đây là những câu hỏi mà các học giả Việt Nam chưa bao giờ tự hỏi trước thời thực dân Pháp. Tuy nhiên, đây lại chính là những câu hỏi mà các nhà truyền giáo, giới cai trị, giới chức quân sự và học giả Pháp đặt ra trong những năm cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX vì họ cố gắng tìm hiểu các dân tộc trong đế chế thuộc địa của họ.
Và một khi những tác giả Pháp đã hỏi những câu hỏi đó và đã viết về những gì họ đã tìm được, học thuật tại Việt Nam đã mãi mãi thay đổi.
Tại sao lại như thế? Bởi vì các học giả Việt Nam đã đọc những gì người Pháp đã viết về Việt Nam, và là dân bị trị, họ đọc những gì người Pháp viết với một giả định nào đó trong tâm trí của họ.
Tuy có thể bực bội thực dân Pháp và vì bị mất chủ quyền, các học giả Việt Nam trong nửa đầu của thế kỷ XX đã ý thức được rằng người Pháp nói riêng và phương Tây nói chung có nhiều kỹ nghệ tiên tiến hơn so với Việt Nam và những thành tựu kỹ nghệ của phương Tây có liên quan trực tiếp đến cách người phương Tây suy nghĩ.
Vì vậy, khi các tác giả Pháp viết về Việt Nam, các học giả Việt Nam muốn biết những gì họ viết/biết, và tôi cho rằng rằng họ đọc các tác phẩm tiếng Pháp với cảm nhận (có thể là vô thức) là những điểm mà tác giả người Pháp đưa ra đây ý nghĩa và đáng chú ý hơn so với những điểm mà tác giả Việt Nam có thể trưng dẫn chỉ vì cách suy nghĩ của người Pháp.
Cũng như thế, hơn nữa, thực tế người Pháp đã viết về những điều mà người Việt Nam chưa bao giờ viết hoặc nghĩ tới, là dấu hiệu cho các học giả Việt Nam thấy sự độc đáo về cách người Pháp suy nghĩ, một cách suy nghĩ đã dẫn đến sự phát triển vượt trội của xã hội Pháp, khiến họ có khả năng đi xâm chiếm những vùng đất lạ, v.v.
Vì thế tôi lập luận rằng các học giả Việt Nam trong nửa đầu thế kỷ XX đã đọc những tác phẩm tiếng Pháp với một ý thức tôn trọng và tò mò nhưng cũng có một cảm giác tự ti. Sự kết hợp của những cảm xúc đó khiến học giả Việt Nam đã tin tưởng và lặp lại những tuyên bố của những tác giả Pháp về một số thiếu sót của trí tuệ Việt Nam.
Chúng ta có thể thấy điều này trong “Việt Nam văn hóa sử cương” của Đào Duy Anh. Trong cuốn sách đó có một phần về “Người Việt Nam” thảo luận về tất cả các vấn đề nêu trên: người Việt Nam từ đâu đến, người Việt Nam thuộc chủng tộc nào, và những đặc điểm về thể chất và trí tuệ của họ.
Vì đây là những vấn đề mà các học giả Việt Nam đã chưa bao giờ bàn đến trước khi người Pháp xuất hiện, có lẽ không có gì ngạc nhiên khi Đào Duy Anh dựa nhiều vào các tác phẩm của những tác giả người Pháp để thảo luận về những vấn đề này.
Ví dụ, để giải thích nguồn gốc của người Việt Nam, Đào Duy Anh dựa trên một nghiên cứu của Leonard Aurousseau, và để giải thích những thứ như những đặc điểm thể chất và trí tuệ của người Việt Nam, ông đã sử dụng cuốn “Người Annam: xã hội – tập quán, tôn giáo” (1906) của Đại tá E. Diguet.
Về sự thông minh của người Việt, Diguet viết,
“Người Annam có tâm trí tinh tế và óc tưởng tượng sống động; Tuy nhiên, trong tất cả các phẩm chất trí tuệ, ký ức của họ phát triển nhất, nhờ vào việc học (viết/đọc) chữ Hán mà ông bà và tổ tiên của họ đã thực tập từ thời cổ đại. Rõ ràng việc ghi nhớ vô số dấu hiệu khác nhau, mỗi ký tự đó đại diện cho một ý tưởng, đòi hỏi một nỗ lực phi thường của vùng này ở não.”
Sau đó ông nói thêm rằng giáo dục Việt Nam bị giới hạn trong nghiên cứu văn học, và hầu hết những tác phẩm văn học Trung Quốc và Việt Nam mà họ nghiên cứu là các tác phẩm của trí tưởng tượng. Do đó, Diguet lập luận rằng trong khi người Việt phát triển những khả năng trí tuệ của bộ nhớ và trí tưởng tượng, đây là những khả năng trí tuệ không có ích trong các lĩnh vực khoa học và công nghiệp.
Hơn nữa, Diguet cũng nói rằng khả năng trí tuệ Việt Nam về sức tưởng tượng có giới hạn của nó. Để dẫn chứng, ông nói rằng,
“Trong lĩnh vực nghệ thuật, nơi mà trí tưởng tượng có chủ quyền, người Annam đã cho thấy họ có giác quan sắc sảo về những hình ảnh tưởng tượng. Nhưng phải thừa nhận rằng, chỉ một số trường hợp ngoại lệ hiếm hoi, tất cả các quy trình công nghiệp hay nghệ thuật của họ đều là những vay mượn từ Trung Quốc, một lần nữa, đó là nguồn cảm hứng của họ.”
Nói cách khác, trong khi Việt Nam có một óc tưởng tượng phát triển tốt, họ chỉ tưởng tượng theo những tư tưởng và tập quán mà họ đã học được từ Trung Quốc, và do đó trí tưởng tượng của họ có phẩm chất thấp hơn so với Trung Quốc.
Bây giờ chúng ta hãy xem Đào Duy Anh đã viết những gì về tâm thức Việt Nam.
“Về tính chất tinh thần thì người Việt Nam đại khái thông minh, nhưng xưa nay thấy ít người có trí tuệ lỗi lạc phi thường. Sức ký ức thì phát đạt lắm, mà giàu trí nghệ thuật hơn trí khoa học, mà giàu trực giác hơn luận lý.
Phần nhiều người có tính ham học, song thích văn chương phù hoa hơn là thực học, thích thành sáo và hình thức hơn là tư tưởng hoạt động. Não tưởng tượng thường bị não thực [23] tiến hòa hoãn bớt cho nên dân tộc Việt Nam ít người mộng tưởng, mà phán đoán thường có vẻ thiết thực lắm.”
Đây chỉ là một ví dụ nhỏ của những ví dụ khác có thể được tìm thấy ở cuốn “Việt Nam văn hóa sử cương” của Đào Duy Anh. Tuy nhiên điểm chính ở đây là chúng ta có thể thấy rằng Đào Duy Anh căn bản đã chấp nhận những mô tả tiêu cực về người Việt Nam của một nhà văn Pháp.
Tại sao ông ấy làm như vậy? Trước hết, viết về những đặc điểm của trí tuệ Việt Nam, cũng như nghiên cứu lớn hơn – lịch sử của xã hội Việt Nam mà đề tài này là một phần – là tất cả những chủ đề mà người Việt Nam đã chưa khi nào viết/thảo luận trước thời kỳ thuộc địa.
Như vậy, Đào Duy Anh đã cố gắng để làm một điều gì đó mới. Và tại sao ông chọn để viết về chủ đề này? Bởi vì đây là những gì các nhà văn Pháp đã viết, và ông tin rằng về khả năng trí tuệ của họ, người Pháp đã vượt trội so với người Việt Nam.
Người Pháp đã phát triển xã hội của họ theo những cách mà người Việt Nam đã không làm, không có, và khả năng của người Pháp trong việc xây dựng một đế quốc thực dân ở Việt Nam là một dấu hiệu rõ ràng về điều đó vì nó cần một cách suy nghĩ mà Đào Duy Anh tin rằng, người Việt Nam đã không có.
Do đó, học theo cách người Pháp quan sát và viết về thế giới và để bắt chước Pháp là điều hợp lý. Và khi làm như vậy Đào Duy Anh thấy người Pháp đã xác định một số điểm yếu của trí tuệ Việt Nam cũng rất hợp lý đối với ông.
Cuối cùng làm sao người ta có thể giải thích được chế độ thực dân của Pháp nếu người Việt Nam không thua kém người Pháp? Đào Duy Anh tin chắc rằng Việt Nam đã thua kém. Người Việt Nam không giỏi ở những phương diện đã làm cho Pháp vĩ đại, như nghiên cứu thực tiễn và tư duy hành động thực tiễn.
Và người Viêt Nam đã chú ý quá nhiều đến các vấn đề không thực tế, như nghiên cứu văn học chẳng hạn.
Tuy thế, không có đặc điểm trí tuệ nào của người Việt có mà không thể thay đổi được, và Đào Duy Anh đã viết rõ ràng trong cuốn sách rằng ông cảm thấy xã hội Việt Nam sẽ thay đổi đáng kể qua việc tiếp xúc với người Pháp.
Tuy thực sự những điều đó đã xảy ra, ý tưởng của một sự phân đôi giữa Pháp theo logic hơn và một Việt Nam nghiêng về văn học hơn như những nhà văn Pháp như Diguet đã cho là vậy, và là nhưng gì Đào Duy Anh đã lặp lại, và tiếp tục cho đến ngày nay vẫn thấy còn trong các tác phẩm của các nhà lý luận văn hóa như Trần Ngọc Thêm.
Chỉ khác ở chỗ, hôm nay, sở thích văn học, thơ ca của Việt Nam lại được xem là một đức tính tốt hơn là một dấu hiệu của sự thua kém, vì sự thiếu logic này được đặt làm phản diện một sự quá logic của một phương Tây được cho là bóc lột và thống trị.
Tuy nhiên, nó vẫn là sự lưỡng phân nhị thức giữa một phương Tây duy lý và phương Đông ít duy lý hơn. Dó là, đó cũng là cái nhìn của thực dân Pháp sau khi quan sát thế giới.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét